અધ્યાય અઢારમો : મોક્ષસંન્યાસ યોગ
Chapter 18
Moksha sanyas Yog
The final chapter of this great dialogue ends with path of salvation. It sums up the gist of the message given in earlier chapters. It draws distinction between renunciation (tyāg) and relegating fruits of action (sanyās). The chapter also describes three types of knowledge, three type of action, three types of actor, three types of patience and three types of pleasures.
The division of society prevailing at the time of Gita's message are reflected in the description of division of their duties. Finally, Lord Krishna depicts path to attain the supreme by either action (karma), knowledge (Gyan) or by devotion (Bhakti). With the celestial message of Lord Krishna, Arjuna's reluctance for war disappears and he prepares for the holy war perceiving it as his duty.
અધ્યાય અઢારમો : મોક્ષસંન્યાસ યોગ
ગીતાના આ આખરી અધ્યાયમાં મોક્ષ વિશેની વાત કરવામાં આવી છે. આ અધ્યાયના અંતભાગમાં ગીતાના સંદેશના મુખ્ય બધા શ્લોકોને આવરી લેવાયા છે. આ અધ્યાયમાં ત્યાગના ત્રણ પ્રકાર વર્ણવવામાં આવ્યા છે. ત્રણ પ્રકારનું જ્ઞાન, ત્રણ પ્રકારના સંન્યાસ, ત્રણ પ્રકારના કર્મ, ત્રણ પ્રકારના તપ તથા ત્રણ પ્રકારના સુખની વાત કહેવામાં આવી છે.
ગીતાનો સંદેશ જે સમયે આપવામાં આવ્યો તે સમયે પ્રવર્તમાન સામાજિક વ્યવસ્થાને ધ્યાનમાં લઇને ભગવાન કૃષ્ણે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્રના કર્મોને પણ બતાવ્યા છે. ભગવાન કૃષ્ણ કેવળ ભક્તિ, કેવળ જ્ઞાન કે કેવળ ધ્યાનનો મહિમા ગાવાને બદલે ત્રણે માર્ગથી ઇશ્વર સુધી પહોંચી શકાય છે એમ બતાવે છે.
શ્રી કૃષ્ણના અદભૂત સંદેશને સાંભળવાથી અર્જુનનો સંશય દુર થાય છે અને તે યુદ્ધકાર્યમાં પ્રવૃત બને છે. યુદ્ધ હવે એને એના કર્તવ્ય સમાન લાગે છે. ગીતાનો ઉપદેશ આ રીતે બાહ્ય ત્યાગને છોડી પોતાના સ્વધર્મમાં-કર્મમાં પ્રવૃત થવાનો અમૂલ્ય સંદેશ પૂરો પાડે છે.
Verse 01-05
अर्जुन उवाच
અર્જુન કહે છે
Arjuna uvacha
संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ।
त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥१८-१॥
sanyasasya mahabaho tattvam icchami veditum
tyagasya cha hrishikesha hrithak keshinishudan
તત્વ કહો સંન્યાસ ને ત્યાગ તણું મુજને,
કોને ત્યાગ કહો વળી સંન્યાસ કહો તે.
*
ત્યાગ ને સંન્યાસ
श्रीभगवानुवाच
શ્રી ભગવાન કહે છે
Shri bhagavan uvacha
काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः ।
सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥१८-२॥
kamyanama karmanam nyasam sanyasam kavayah viduh
sarvakarma phalatyagam prahuh tyagam vichakshanah
કર્મોનો જે ત્યાગ છે, તે સંન્યાસ ગણાય,
કર્મતણાં ફળ ત્યાગવા, તે જ ત્યાગ કહેવાય.
*
*
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः ।
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥१८-३॥
tyajyam doshvat iti eke karma prahuh manisinah
yagyadantapah karma na tyajyam iti cha apare
કોઈ કે' છે કર્મ છે ખરાબ તો ત્યાગો,
કોઈ કે' તપ, યજ્ઞ ને દાન ના જ ત્યાગો.
*
निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।
त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः संप्रकीर्तितः ॥१८-४॥
nischayam shrinu me tatra tyage bharatasattam
tyagah hi purushvyaghra trividhih samprakirtitah
તે સંબંધી સાંભળી મારો મત તું લે,
ત્યાગ કહ્યો ત્રણ જાતનો, સુણી હવે તું લે.
*
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥१८-५॥
Yagya dan tapah tapah karma na tyajyam karyam eva tat
yagyah danam tapah cha eva pavanani manishinam
યજ્ઞ, દાન, તપ, કર્મ તો કો'દી તજવાં ના,
યજ્ઞ, દાન તપથી બને પવિત્ર માનવ હા.
Verse 06-10
एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च ।
कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥१८-६॥
etani api tu karmani sangam tyaktva phalani cha
kartavyani iti me partha nischitam matam uttamam
અહંકાર તૃષ્ણા તજી આ કર્મો કરવા,
મત મારો મેં છે કહ્યો, શ્રેષ્ઠ કર્મ કરવા.
*
ત્રણ જાતના ત્યાગ
नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते ।
मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥१८-७॥
niyatasya tu sanyasah karmanah na upapadhyate
mohat tasya parityagah tamasah parikirititah
નક્કી કર્મોનો નહીં ત્યાગ ઘટે કરવો,
ત્યાગ કરે કો મોહથી, તો તામસ ગણવો.
*
*
दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् ।
स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥१८-८॥
dukham iti eva yat karma kavya kleshbhayat tyajeta
sah kritva rajasam tyagam na eva tyagaphalam labheta
દુઃખરૂપ સૌ કર્મ છે, દે શરીરને ક્લેશ,
એમ ગણીને થાય તે ફળ ના આપે લેશ.
રાજસ તે તો ત્યાગ છે, ચિંતા ભયથી થાય,
કોઈ સંકટ આવતાં, પડતાં દુઃખ કરાય.
*
कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन ।
सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥१८-९॥
karyam iti eva yat karma niyatam kriyate arjuna
sangam tyaktva phalam cha eva sah tyagah satvikah matah
તૃષ્ણા મદ ત્યાગી કરે શ્રેષ્ઠ કર્મને જે,
તે પ્રકારના ત્યાગને સાત્વિક કહે છે.
*
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥१८-१०॥
na dvesti akushalam karma kushale na anushajjate
tyagi sattva samavistah medhavi chhinnasanshyaya
સાત્વિક ત્યાગી પ્રજ્ઞ ને સંશયરહિત સદાય,
ખરાબને નીંદે નહીં, સારામાં ન ફસાય.
Verse 11-15
न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः ।
यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥१८-११॥
na hi dehbhrita shakyam tyaktum karmani asheshatah
yah tu karma phalatyagasi sah tyagi iti abhidhiyate
બધાં કર્મ છોડી શકે માનવ ના કો'દી,
ત્યાગી તે છે જેમણે ફલ દીધું છોડી.
*
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ॥१८-१२॥
anishtam ishtam mishram cha trividhih karmanah phalam
bhavati atyabinam pretya natu samsinam kwachit
ફલાશા કરે તેમને ત્રિવિધ મળે ફલ તો,
તે ફલ ત્યાગીને નથી, ત્યાગ કરે જો કો'.
*
*
पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे ।
सांख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥१८-१३॥
Pancha etani mahabaho Karnani nibodha me
Sankhye kritante proktani Sidhaye sarvakarmanam
સર્વ કર્મની સિધ્ધિને માટે પાંચ કહ્યા,
કારણ તે સુણજે હવે, કારણ પાંચ કહ્યા. ॥૧૩॥
*
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् ।
विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥१८-१४॥
adhishthanam tatha karta karnam cha prithagvidham
vividhashchya prithakchesta daivam cha eva atra panchamam
અધિષ્ટાન, કર્તા અને સાધન ભિન્ન કહ્યાં,
ક્રિયા જુદી ને પાંચમું દૈવ, પ્રબલ સઘળાં.
*
शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः ।
न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥१८-१५॥
shariravangabhyanobhih yat karma prarabhate narah
nyayam va viparitam va pancha ete tasys hetvah
કાયા વાણી મનથકી જે પણ કર્મ કરાય,
તેનાં આ કારણ કહ્યાં, સારું માઠું કરાય.
Verse 16-20
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः ।
पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥१८-१६॥
tatra evam sati kartaram atmanam kevalam tu yah
pashyati akritbuddhitvan na sah pashyati durmati
આથી આત્માને જ જે કર્તા માને છે,
તે યથાર્થ જ્ઞાની નથી, કર્તા માને જે.
*
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।
हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥१८-१७॥
yasya na ahankritah bhavah buddhih yasya na lipyate
hatva api sah iman lokan na hanti na nidadhayate
અહંભાવ જેને નથી, બુધ્ધિ ના ભરમાય,
સારા જગને તે હણે તો યે ના બંધાય.
*
*
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना ।
करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥१८-१८॥
gyanam gyeyam parigyata trividha karmachodana
karanam karm karta iti trividhah karma sangrahah
જ્ઞાન જ્ઞેય જ્ઞાતાથકી કર્મ પ્રેરણા થાય,
કારણ કર્મ કર્તાથકી કર્મ સમુચ્ચય થાય.
*
ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः ।
प्रोच्यते गुणसंख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥१८-१९॥
gyanam karma cha karta cha tridha eva gunabhedatah
prochyate gunasankhyabe yathavat shrinu tani api
જ્ઞાન કર્મ કર્તા વળી ત્રણ પ્રકારના છે,
ગુણ પરમાણે તે કહું, પ્રેમે સાંભળજે.
*
ત્રણ જાતનું જ્ઞાન
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते ।
अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥१८-२०॥
sarva bhuteshu yena ekam bhavam avyayam ikshate
avibhaktam vibhaktesu tat gyanam viddhi satvikam
જુદા જુદાયે જીવમાં પ્રભુ તો એક જ છે,
એકતા જુએ જે સદા, સાત્વિક જ્ઞાન જ તે.
Verse 21-25
पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् ।
वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ॥१८-२१॥
prithaktvena tu yat gyanam nanabhavan prithagvidhan
vetti sarveshu bhuteshu tat gyanam viddhi rajasam
ભેદ ભાવને જે જુએ સંસારમહીં ને,
જીવ ગણે જુદા બધાં, રાજસ જ્ઞાન જ તે.
*
(અનુષ્ટુપ)
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् ।
अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ॥१८-२२॥
yat tu kritsnavat ekasmin karya saktam ahaitukam
atatvarthavat alpam cha tat tamasam udahritam
એકમાં જ ડૂબે છે જે, એકને જ વળી ગણે,
અંધ કે ભ્રાંતની જેમ, જ્ઞાન તામસ તે ભણે.
*
*
ત્રણ જાતનાં કર્મ
नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् ।
अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥१८-२३॥
niyatam sangarahitam angadveshatah kritam
aphalaprepsuna karmayat tat satvikam uchyate
રાગદ્વેષ અહંતાને છોડી, ચોક્કસ થાય જે,
ફલેચ્છાના વિના કર્મ, કર્મ સાત્વિક માન તે.
*
यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः ।
क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ॥१८-२४॥
yat tu kamepsuna karma sahankarena va punah
kriyate bahulayasam tat rajasam udahritam
અહંકાર અને કોઈ ઈચ્છા સાથ કરાય જે,
યત્ન ખૂબ કરી કર્મ, કર્મ રાજસ માન તે.
*
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम् ।
मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥१८-२५॥
anubandhan kshayam hinsam unvekshya cha paurusham
mohat arambhyate karma yat tat tamsam uchyate
સંજોગ નાશ ને હિંસા, બલને ન વિચારતાં,
મોહથી થાય જે કર્મ, કર્મ તામસ તે થતાં.
Verse 26-30
ત્રણ જાતનાં કર્તા
मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः ।
सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥१८-२६॥
muktasanga anahamvadi driityutsahasamanvitah
sidhyasidhyo nirvikarah karta satvikah uchyate
નમ્ર, નિર્દોષ, આનંદી, ધૈર્ય ઉત્સાહથી ભર્યો,
લાભહાનિમહીં શાંત કર્તા સાત્વિક તે કહ્યો.
*
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः ।
हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥१८-२७॥
ragi karmaphala prepsuh lubdhah hinsatmakah ashuchih
harshashokanvitah karta rajasah parikirtatah
રાગી હિંસક ને મેલો, હર્ષ શોકથકી ભર્યો
ડૂબેલો વિષયોમાં તે કર્તા રાજસ છે કહ્યો.
*
*
अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः ।
विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥१८-२८॥
ayuktah prakritah sthabdah shathah naiskritikah alasah
vishadi dirghasutri cha karta tamasah uchyate
પ્રમાદી, શોકવાળો ને કપટી જડતાભર્યો,
અજ્ઞાની, સ્થિર ના જે તે કર્તા તામસ છે કહ્યો.
*
બુધ્ધિના ત્રણ ભેદ
बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु ।
प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनंजय ॥१८-२९॥
buddheh bhedam dhriteh cha eva gunatah trividhim shrinu
prochyamanas ashesena prithaktvena dhananjaya
બુધ્ધિ ને ધૈર્યના પાડ્યા પ્રકારો ત્રણ તેમ છે,
કહું તે તુજને પાર્થ, પ્રેમથી સુણજે હવે.
*
(દોહરા છંદ)
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥१८-३०॥
pravritim cha nrivitim cha karyakarye bhayabhaye
bandham moksham chaya vettibuddhih sa partha satviki
શું કરવું, શું છોડવું, એને જાણે જે,
બંધ મોક્ષ જાણે વળી બુધ્ધિ સાત્વિક તે.
Verse 31-35
यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।
अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥१८-३१॥
yayadharmam adharmam cha karyam cha akaryam evacha
ayathavat prajanati buddhih sa partha rajasi
શું કરવું, શું છોડવું, તેમ જ ધર્મ અધર્મ,
રાજસ બુધ્ધિ તેહનો જાણે પૂર્ણ ન મર્મ.
*
अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता ।
सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥१८-३२॥
adharmam dharmam iti ya manyate tamasa avrita
sarvarthan viparitan cha buddhih sa partha tamasi
માને ધર્મ અધર્મને અજ્ઞાનથકી જે,
ઉલટું સમજે સર્વનું, બુધ્ધિ તામસ તે.
*
*
ત્રણ પ્રકારનું ધૈર્ય
धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः ।
योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥१८-३३॥
dhritya yaya dharyate manah pranendriyakriyah
yogena avyabhicharinya dhritih sa partha satviki
મન ને ઈન્દ્રિય પ્રાણ સૌ જેનાથી વશ થાય,
અડગ ધૈર્ય તે, તે ખરે, સાત્વિક ધૈર્ય ગણાય.
*
यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन ।
प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥१८-३४॥
yaya tu dharma kamanarthan dhritya dharayate arjuna
prasangena phalakankshi dhritih sa partha rajasi
ઈચ્છા કોઈ રાખતાં, જેથી ધર્મ કરાય,
ઈચ્છા શમતાં જે શમે, રાજસ ધૈર્ય ગણાય.
*
यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च ।
न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥१८-३५॥
yaya svapnam bhayam shokam vishadam madam eva cha
na vimunchiti durmedhah dhritih sa partha tamasi
સ્વપ્ન ભીતિ ને શોક ને મદને લાખ ઉપાય,
મૂઢ મુકે જેથી ન તે તામસ ધૈર્ય મનાય.
Verse 36-40
ત્રણ જાતનું સુખ
सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ ।
अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥१८-३६॥
Sukham tu idanim trividham Shvinu me bharatarshabha
Abhyasat ramate yatra Dukhantam cha nigachhati
ત્રણ પ્રકારનું સુખ કહ્યું તેને સાંભળ તું,
દુઃખ દુર કરવા તને પ્રેમે આજ કહું.
*
यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् ।
तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥१८-३७॥
yat tat agre visham eva pariname amritopamum
tat sukham satvikam proktam atmabuddhiprasadjam
પહેલાં ઝેરસમું અને અંતે મીઠું જે,
પ્રસન્ન મનઅંતર કરે, સાત્વિક સુખ છે તે.
*
*
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् ।
परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ॥१८-३८॥
vishayendriya samyogata yat tat agre amritopamum
pariname visham eva tat sukham rajasam smritam
ઈન્દ્રિયોના સ્વાદથી પહેલાં મીઠું જે,
અંતે ઝેર સમાન છે, રાજસ સુખ છે તે.
*
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः ।
निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ॥१८-३९॥
yat agre cha anubandhe cha sukham mohanam atmanah
nidralasya pramadotham tat tamasam udahritam
પહેલાં ને અંતેય જે મનને મોહ કરે,
પ્રમાદ આળસ ઊંઘ તે તામસ સુખ સૌ છે.
*
न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः ।
सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥१८-४०॥
na tat asti prithivyam na divi deveshu va punah satvam
prakritajaih muktam yat ebhih syat tribhih gunaih
પૃથ્વી તેમ જ સ્વર્ગમાં કોઈ એવું ના,
જે આ ગુણથી મુક્ત હો, કોઈ એવું ના.
Verse 41-45
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप ।
कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥१८-४१॥
brahmana kshatriya vaisham sudranama cha paramtapa
karmani pravibhaktani svabhava prabhavaih gunaih
બ્રાહ્મણ ક્ષત્રિય વૈશ્યનાં કર્મ શુદ્રનાં તેમ,
સ્વભાવ ગુણથી છે કર્યા સમજી લેજે એમ.
*
બ્રાહ્મણનાં કર્મ
शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ॥१८-४२॥
shamah damah tapah shaucham kshantih arjavam eva cha
gyanam vigyanam astikyama brahmakarma saabhavajam
સંયમ મન ઈન્દ્રિયનો, તપ તેમજ કરવું,
ક્ષમા રાખવી, પ્રભુમહીં શ્રધ્ધાથી તરવું.
નમ્ર પવિત્ર બની સદા શ્રેષ્ઠ પામવું જ્ઞાન,
બ્રાહ્મણનાં તે કર્મ છે મેળવવું વિજ્ઞાન.
*
*
ક્ષત્રિયનાં કર્મ
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् ।
दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥१८-४३॥
shaurayam tejah dhritih dakshyam yuddhe cha api apalayanam
danam iswarbhavah cha kshatram karma svabhavajam
શૂરવીર ને ચપળ ને તેજસ્વી બનવું,
ધીરજ ધરવી, યુધ્ધથી પાછા ના ફરવું.
દાની બનવું, શ્રેષ્ઠતા ભાવ સદા ધરવો,
એ ક્ષત્રિયનાં કર્મ છે, દયાભાવ ધરવો.
*
વૈશ્ય ને શૂદ્રનાં કર્મ
कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् ।
परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥१८-४४॥
krishigaurakshavanijyam vaishyakarma svabhavajam
paricharyatmakam karma shudrashyapi svabhavajam
વૈશ્ય કર્મ ખેતી અને ગૌસેવા વેપાર,
સેવાના કર્મો બધા કર્મ શુદ્રનાં ધાર.
*
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः ।
स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥१८-४५॥
sve sve karmani abhiratah sansidhim labhate narah
svakarmaniratah siddhim yatha vindati tat shrinuh
પોતાનાં કર્મો કરી સિધ્ધિ મેળવવી,
પ્રભુ અર્થે કર્મો કરી સિધ્ધિ મેળવવી.
Verse 46-50
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥१८-४६॥
yatha pravritih bhutanam yena sarvam idam tatam
sva karmana tam abhyarchya siddhim vindati manavah
જેણે જગને છે રચ્યું, જેથી જગ ચાલે,
પૂજી તેમને કર્મથી સિધ્ધિમાં મ્હાલે.
*
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥१८-४७॥
shreyam svadharmah vigunah pardharmat svanusthitat
svabhavaniyatam karma kurvam na apnoti kilbisham
ખરાબ પોતાનો ભલે ધર્મ હોય તોયે,
બીજાના શુભ ધર્મથી, તે ઉત્તમ હોયે.
*
*
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् ।
सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥१८-४८॥
sahjam karma kaunteya sadhosam api na tyajeta
sarvarambhah hi doshena dhumena agnih eva avritah
સદોષ હોયે તોય ના સહજ કર્મ તજવું,
કર્મ બધાંયે દોષથી વ્યાપ્ત થયાં ગણવું.
*
असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः ।
नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥१८-४९॥
asaktabuddhih sarvatra jitatma vigatsprihah
naiskarmya siddhim parmam sanyasena adhigachhati
આસક્તિ તૃષ્ણા તજી, સંયમ તેમ કરી,
સિધ્ધિ ઉત્તમ મેળવે ત્યાગથકી સઘળી.
*
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे ।
समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥१८-५०॥
siddhim praptah yatha brahma tatha apnoti nibodha me
samasena eva kaunteya nistha gyanasya ya para
સિધ્ધિ તેમજ બ્રહ્મને જે રીતે પામે,
કહું તે વળી જ્ઞાનની નિષ્ઠા જે પામે.
Verse 51-55
પ્રભુની પ્રાપ્તિનો માર્ગ
बुद्ध्या विशुद्ध्या युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥१८-५१॥
budhya vishnuddhya yuktah dhritya atmanam niyamya cha
shabdadin vishayan tyaktva ragadveshau vyudasya cha
શુધ્ધ બુધ્ધિને મેળવી, સંયમ સાધીને,
વિષય તજીને, રાગ ને દ્વેષ હણીને જે.
*
विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः ।
ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥१८-५२॥
viviktasevi laghavashi yatvakkayamanasah
dhyanayogaparah nityam vairagyam sanupashritah
વસે વિજનમાં જીતતાં, કાયા મન વાણી,
મિતાહાર કરતાં થઈ વૈરાગી ધ્યાની.
*
*
अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥१८-५३॥
ahamkaram balam darpam kamam krodham parigraham
vimuchya nirmamah shantah brahmabhayay kalpate.
સંગ્રહ બળ ને દર્પ ને કામ ક્રોધ અભિમાન,
તજી શાંત બનનારને પ્રભુની થાયે જાણ.
*
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥१८-५४॥
brahmabhutah prasannatma na shochati na kankshati
samah sarveshu bhuteshu madbhaktim labhate param
બ્રહ્મભૂત તે ના કદી હર્ષ શોક કરતો,
સમદ્રષ્ટિ બનતાં સદા મુજ ભક્તિ લભતો.
*
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥१८-५५॥
bhaktya mam abhijanti yavan yah cha asmi tattvatah
tatah mam tattvatah gyetva vishate tadantaram
રહસ્ય મારું ભક્તિના બળથી પૂર્ણ જણાય,
રહસ્ય જાણી છેવટે મુજથી એક બનાય.
Verse 56-60
કર્મથી પણ તરી જવાય છે
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः ।
मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥१८-५६॥
sarvakarmani api sada kurvanah madvapashrayah
matprasadat avapnoti shashwatam padam avyayam
મારે શરણે આવતાં કોઈ કર્મ કરે,
મુજ કૃપાથકી તેમને ઉત્તમ ધામ મળે.
*
चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः ।
बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥१८-५७॥
chetasa sarvakarmani mayi sanyasya matparah
buddhiyogam upashritya machchitiah satatam bhava
મનથી કર્મો તું મને અર્પી સઘળા દે,
મારામાં મન રાખ ને જ્ઞાન મેળવી લે.
*
*
मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि ।
अथ चेत्त्वमहंकारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥१८-५८॥
machchitah sarvadurgani matprasadat tarishyasi
atha cheta tvam ahamkarat na shroshyasi vinangakshyasi
મારી કૃપાથકી બધાં સંકટ તું તરશે
ના સુણશે અભિમાનથી તો તો નષ્ટ થશે.
*
यदहंकारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।
मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥१८-५९॥
yat ahamkaram ashritya na yotse iti manyase
mitha esh vyavasayah te prakritih tvam niyokshyati
અહંકારથી ના કહે ભલે યુધ્ધ કરવા,
સ્વભાવ તારો પ્રેરશે પણ તુજને લડવા.
*
स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा ।
कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत् ॥१८-६०॥
svabhavajena kaunteya nibaddhah svena karmana kurtum
na ichhasi yat mohata karishyasi avashah api tat
સહજ કર્મ વળગ્યું તને તેથી જે તજવું,
મોહ થકી લાગે તને, તે પડશે કરવું.
Verse 61-65
ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति ।
भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥१८-६१॥
ishwarah sarvabhutanam hriddeshe arjuna tisthati
bhramayam sarvabhutani yantrarudhani mayaya
ઈશ્વર સૌના હૃદયમાં અર્જુન વાસ કરે,
તેના બળથી કર્મ સૌ આ સંસાર કરે.
*
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत ।
तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥१८-६२॥
tam eva sharanam gachha sarvabhavena bharata tat prasadat
param shantim sthanam prapsyasi shashvatam
પૂર્ણ પ્રેમથી શરણ તું તેનું જ લઈ લે,
દેશે ઉત્તમ સ્થાન ને પરમશાંતિ તો તે.
*
*
इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया ।
विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥१८-६३॥
iti me gyanam akhyatam guhyat guhyataram maya
vimrishya etet ashesena yatha ichchhasi tatha kuru
જ્ઞાન ગુહ્યમાં ગુહ્ય આ તને કહ્યું છે મેં,
વિચારી લઈ તે હવે કર કરવું હો તે.
*
सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः ।
इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥१८-६४॥
sarvaguhyatamam bhuyah shrinu me paramam vachah
ishti asi me dridhamiti tato vakshyami te hitam
ખૂબ ગુપ્ત આ જ્ઞાનને ફરી સાંભળી લે,
હિતની વાત કહું હવે, પ્રિય તું ખૂબ મને.
*
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥१८-६५॥
manmanah bhava madbhaktah madhaji mam namaskuru
mama eva asyasi satyam te pratijane priyah asi me
મનથી ભજ મુજને અને તનથી કર સેવા,
કર્મ મને અર્પણ કરી માણી લે મેવા.
જગમાં જોઈને મને વંદન કર હરરોજ,
મને પામશે સત્ય તું કરતાં મારી ખોજ.
Verse 66-70
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज ।
अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥१८-६६॥
sarvadharman paritajya mam ekam sharanam braja
aham tva sarvapapebhyah makshayishyami ma shuchah
મન વાણીથી ભક્ત થા, મારો કેવળ તું,
શાંતિ તેમ સુખ પામશે, સત્ય કહું છું હું.
ચિંતા સઘળી છોડ ને મારું શરણું લે,
પાપ બધાં ટાળીશ હું, શોક તું તજી દે.
*
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।
न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥१८-६७॥
idam te na atapskaya na abhaktaya kadaschana
na cha ashushrushave vachyam na cha mam yah abhyasuyati
ભક્ત ન મારો હોય જે, તપસ્વી ના હોય,
નીંદે મુજને, ના ચહે સાંભળવાને કોય.
તેને મેં આપેલ આ કહીશ ના તું જ્ઞાન,
કહીશ મારા ભક્તને તો કરશે કલ્યાણ.
*
*
य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।
भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥१८-६८॥
yah imam paramam guhyam madbhakteshu adhidhasyati
bhaktim mayi param kritva mam eva eshyati ashanshya
ગુહ્ય જ્ઞાન આ ભક્તને જે કોઈ ક્હેશે,
ભક્તિ મારી તે કરી લભી મને લેશે.
*
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः ।
भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥१८-६९॥
na cha tasmat manusyeshu kaschita me priyakritamah
bhavita na cha me tasmat anyah priyatarah bhuvi
તેનાથી મુજને નહીં પ્રિય કોઈય હશે,
પ્રિય તેનાથી કો' નથી આ સંસાર વિશે.
*
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः ।
ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥१८-७०॥
adheshyate cha ya imam dharmyam samvadmavayoh
gyanayagyena tene aham istah syam iti me matih
ધર્મતણો સંવાદ આ વાંચે પ્રેમે જે,
જ્ઞાનયજ્ઞથી પૂજશે, મુજને સાચે તે.
Verse 71-75
श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः ।
सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ॥१८-७१॥
shradhavan anusuyah cha shrinuyat api yah narah sah api
muktah subhan lokan prapnuyat punyakarmanam
પવિત્રતા શ્રધ્ધાથકી જે આને સુણશે,
સુખી લોકમાં તે જશે, મુક્ત વળી બનશે.
*
कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा ।
कच्चिदज्ञानसंमोहः प्रनष्टस्ते धनंजय ॥१८-७२॥
kachit etat shritam partha tvaya ekagrena chetasa
kachidgyana sammohah pranastaste dhananjaya
ધ્યાન દઈ તેં સાંભળ્યું અર્જુન આ સઘળું ?
અંધારું અજ્ઞાનનું દુર થયું સઘળું ?
*
*
अर्जुन उवाच
અર્જુન કહે છે
Arjuna uvacha
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।
स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥१८-७३॥
nastomohah smritalabdha tvat prasadat maya achyuta
stithah asmi gatasandehah karishye vachanam tava
તમારી કૃપાથી મટ્યો મોહ ને મળ્યું જ્ઞાન,
આજ્ઞા આપો તે કરું, સંશય ટળ્યો મહાન.
*
संजय उवाच
સંજય કહે છે
Sanjaya uvacha
इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः ।
संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ॥१८-७४॥
iti aham vasudeva sya parthasya cha mahatmanah
samvadam imam ashrousham adbhutam romaharshanam
કૃષ્ણ અને અર્જુનનો સંવાદ સુણ્યો મેં,
રોમાંચિત કરનાર ને અદભૂત એવો તે.
*
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् ।
योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ॥१८-७५॥
vyasprasadat shrutavan etat guhyam aham param
yogam yogeshvarat krishnat sakshat kathayatah svayam
યોગેશ્વર કૃષ્ણે કહ્યો સંવાદ ખરે આ,
વ્યાસકૃપાથી સાંભળ્યો, સંવાદ ખરે આ.
Verse 76-78
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् ।
केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥१८-७६॥
rajah savsmritya samsmritya samvadam imam adbhutam
keshavarjunayoh punayam hrishyami cha muhurmuhuh
યાદ કરી સંવાદ એ અદભૂત અચરજ થાય,
યાદ કરી સંવાદ એ આનંદ ઘણો થાય.
*
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः ।
विस्मयो मे महान् राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥१८-७७॥
tachcha sansmritya samsmritya rupam ati adbhutam harih
vismayah me mahan rajah hrishyami cha punah punah
અર્જુન તેમજ કૃષ્ણ બે ભેગા જ્યાં થાયે,
ત્યાં ધન જય નક્કી રહે, વૈભવ ના માયે.
*
*
यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ।
तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥१८-७८॥
yatra yogeshwarah krisho yatra patho dhanurdharar
tatra shrinvijayo butirdhuva nitirmatrimam
યોગેશ્વર જ્યાં કૃષ્ણ છે, પાર્થ ધનુર્ધર જ્યાં,
સિધ્ધિ, મુક્તિ, શાંતિ ને નીતિ રહે છે ત્યાં.
*
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥
Ohm iti shrimad bhagawadgitasu brahmvidyayam yogashastre
shri krishna-arjuna, samvade mokshasanyas yogo nama astadasho adhyayah
।। અધ્યાય અઢારમો સમાપ્ત ।।
